Yahya Kemal’de Lâmii Çelebi Etkisi

dizelerini şairin deyimiyle ‘iktibâs yoluyla’* tazmîn etmiştir. (EŞR, 51)

Yahya Kemal’in yukarıda şiirlerinden örnek verilen şairlerin yanı sıra Nâilî (ö. 1666) ve Fuzulî’den (1480-1556) de etkilendiği bilinmektedir. Şair, Râsih’in (ö. 1731) ‘Üstüne’ redifli gazelinin matlaını çok beğendiğini bir vesile ile ifade etmektedir. (ED; 59-60)

Onun şiirdeki güzellik ve başarı ölçüsü ise eski şiirin değerlerine göredir:

Bir tek gazel bıraksa yeter bir gazel-serâ
Her beyti olmalı ancak beytü’l-gazel gibi (EŞR, 39)

Şair, eski edebiyatımızda hüner sayılan ebcet hesabı ile tarih düşürmeyi çocukluk yıllarında öğrenmiş (Hatıralarım, 97), birçok kişi ve olay için tarih düşürmüştür. Itrî (ö. 1712) için “Buhûrîzâde’yi bûyâ-yı bezm-i adn ide Allah” mısraı bu konudaki maharetini gösteren güzel bir örnektir.

Eski edebiyatımızın nazım biçimlerinden gazel, kıta, rübai, şarkı onun sık kullandığı nazım biçimleridir. Bir kez de terkîb-bend yazmıştır[4] (‘Selimnâme’/EŞR 5–20). Kafiye ve vezin ise onun için şiirde vazgeçilmez iki özelliktir. Bununla birlikte o, “gazellerinde bütünden ziyade parçaya, cüz’e önem veren şark estetiği anlayışı değil, konu ve fikir bütünlüğünü önde tutan batılı anlayışı” takip etmiştir. (Saraç 2008; 139)

Yahya Kemal’in ‘Abdülhak Hamid’e Gazel’i[5] klasik dönemde yazılan şiirlerden hiç de farklı değildir. Onun eskilerin deyimiyle şairlik kudreti hem aruz ve kafiyeyi kullanma başarısında, hem nazım biçimlerini işlemesinde, hem de klasik devrin dilini adeta o dönemde yaşayan bir şairmişçesine kullanıyor oluşunda çok açık bir şekilde görülür. Servet-i Fünûn dönemi şairlerinde görülmeyen ‘rind’, ‘Cem’ ve ‘bezm’ kelimeleri onda sıkça karşımıza çıkar. Klasik şiirden aldığı mazmun ve imgeleri şiirlerinde başarılı bir şekilde kullanmıştır. (Tanpınar 2001; 122–166)

Yahya Kemal deyince akla gelen ilk isimlerden biri olan Beşir Ayvazoğlu, onun ‘Kar Musikileri’ isimli şiirinde, Şeyh Gâlib’in (1757-1799) Hüsn ü Aşk’ında yer alan “Geh kar yağar idi geh karanlık” mısraını şayet tevârüd değilse, “Sandım ki uzaklaştı yağan kar ve karanlık” (KGK 40-41) şeklinde kullandığını belirtmektedir. (2008: 471)

Eski şiirimizde geçen imgeleri yeni bir eda ile söylemesi Yahya Kemal’in bir diğer özelliğidir. Çeşmîzâde Mustafa Reşid Efendi’nin;

O şûh-u meşveşin la‘l-i nemek-rîzindeki şûru
Füzûn etmekte dâim teşnegî-i cân-ı rencûru

beytini Vuslat şiirinde adeta şu şekilde yeniden söylemektedir:

Kanmaz en uzun bûseye, öptükçe susuzdur,
Zîrâ susatan zevk o dudaklardaki tuzdur (Özgül 2008: 78-79)

Yahya Kemal’in Sessiz Gemi şiirinde geçen şu beyit:

Birçok gidenin her biri memnun ki yerinden
Bir çok seneler geçti, dönen yok seferinden

Koca Ragıp Paşa’nın aşağıdaki beytini hatırlatmaktadır:

Bir giden bir dahi gelmez ne acep hikmettir
Âlem-i râhate benzer gibi iklîm-i adem (Özgül 2008: 165)

Ben de ‘Rindlerin Ölümü’ şiirinin ikinci kıtasını okurken Lâmiî Çelebi’nin ‘Senün’ redifli gazelinin ilk iki beytini hatırladım. Yahya Kemal, eserlerinde ve sohbetlerinde bahsetmediği Lâmiî Çelebi’nin mezkur beyitlerini eğer görmediyse, bunun da bir başka tevârüd olduğunu, her iki şairde müşterek bir hissediş bulunduğunu, aynı milletin beş yüz sene ara ile yaşamış iki mensubunun benzer şeyleri hissedebildiğini ve bunun da kültürel bir devamlılık olduğunu göstermesine bu yazıyla dikkat çekmek istedim.

Lâmiî Çelebi (1473–1532) Bursalı olup Semerkand’da nakkaşlık öğrenmiş bir dedenin torunudur. Ulu Cami ve Yeşil Türbe’nin nakışlarını yapmış bir sanatkârdır. Hayatı Bursa’da geçtiği için (Hisar, Ortapazar) Bursalı olarak şöhret bulmuştur. Bursa’nın zengin tasavvuf ve kültür ortamında tasavvuf ile edebiyatı buluşturan bir şeyh olarak yaşadı. İstanbul’a hiç gitmediği halde eserleri vasıtasıyla şöhreti buralara kadar ulaştı. Molla Câmî’nin Nefahatü’l-Üns tercümesi meşhurdur. Bursa’yı ziyaret eden Kanunî için Bursa Şehrengîzi’ni telif etmiştir. Bunların yanında birçok eseri daha vardır. Molla Camî’nin bir çok eserini Türkçe’ye tercüme ettiği ve onun gibi Nakşî olduğu için Câmî-i Rûm olarak şöhret bulmuştur. Otuz civarında eseri olduğu söylenir. (Kut, 2003; 96–97)

Lâmiî Çelebi’nin yazımıza konu olan gazelinin iki beyti şöyledir:

Aşk ateşi ben hastanın can buhurdanını yaktığından beri mahallenin köpekleri kemiklerimin kokusundan doydu.

Yahya Kemâl’in söz konusu şiirinin ikinci dörtlüğü ise şöyledir:

Ölüm âsûde bahar ülkesidir bir rinde;
Gönlü her yerde buhurdan gibi yıllarca tüter
Ve serin serviler altında kalan kabrinde
Her seher bir gül açar; her gece bir bülbül öter (KGK, 89)

Metinlerde de görüldüğü gibi her iki şairin müşterek kullandığı iki imge vardır. Birincisi mezar-servi ilişkisidir. İkincisi ise gönlün buhurdanlığa benzetilmesidir. Bununla birlikte Yekta Saraç’ın, Yahya Kemal’in şiiri için, Divan şiirinden aldığı ilhamın şahsiyetini yok etmesine izin vermeden söylemiş, mazinin hüznünü şiirine taşımış, fakat şiirini kör bir taklit haline getirmemiş (Saraç 2008; 141-142) sözü burada da doğrulanmaktadır.

Lâmiî Çelebi’nin ilk beytinde, aşıkta sevgilinin cemalinin hasreti o kadar şiddetlidir ki cesedi toprağa karışıp gittiği halde aradan uzun yıllar geçmesine rağmen sevgilisinin gül yüzünün ve hayran olunan boyunun özlemi ve kokusu onun toprağından hiç gitmemiştir. Aşkındaki samimiyeti ve sadakati gösteren bu ifadeler adeta bir mezarı tasvir etmekte, üzerine, baş tarafına dikilmiş bir servi ağacının gölgesi düşmüş bir manzarayı göz önüne getirmektedir. Sevgilinin gül yüzü ile servi ağacı arasında da bir ilişki vardır. Eskiden servi ağaçlarının dibine gül fidanı dikerler ve dallarını servinin gövdesine doğru gelecek şekilde uzatırlardı. Güller açtığında servi adeta bir gül ağacına döner ve bakanların içini ferahlatacak bir görünüm arz ederdi. (Şentürk 1999; 189) Lâmiî Çelebi’nin çizdiği bu resimdeki ayrıntıları Yahya Kemal iyice belirtmektedir. Mezarlıkta yatan âşık Yahya Kemâl’de bir bülbül olmakta, hemen yanı başındaki servide ise her sabah yeni bir gül açmaktadır. Bülbül edebiyatımızda güzelliğe adeta tapıyormuş gibi düşkün olanları ve aşkı kendilerine meslek edinenleri simgeler. Ötüşündeki sırları ise sadece gül anlayabilir.

“Servi” ağacı mezar taşlarında ölümün ve faniliğin sembolü olarak kullanılır. Servi her mevsim yeşildir ve kendine has bir kokusu vardır. Güzel için de solma ve sararma yoktur. Aynı zamanda boyunun elife benzemesi dolayısıyla  vahdeti yani Allah’ın birliğini, tevhîdi sembolize eder. Dallarının kolaylıkla sarsılmaması ise sabrı ve temkini sembolize eder. Servinin üst dallarının eğri durması Yaradan’ın karşısında boynu bükük kalmayı acziyeti ifade eder. Bütün bunlar aynı zamanda aşığın halleridir.

Servi Yunan mitolojisinde sevgilinin kaybedilmesini simgeler. Ayrıca yakıldığında da çevreye güzel kokular yaydığı için çok rağbet görür. Bu ağaç ve ondan üretilen ürünler bâkî kalmayı hatırlatır. Meyvesi olmadığı için de özgürlüğün sembolüdür. Yahya Kemal aşkın ölümsüzlüğünü dolaylı yoldan bu ifadelerle vurgulamış olmaktadır.

İkinci beyitte yer alan aşk ateşinin aşığın can buhurdanını yakması, her iki şairin çizdiği bir birine benzeyen ikinci resimdir. Lâmiî Çelebi’nin hasta ile aşk derdinden mustarip olmayı kastettiği malumdur. Micmer içine kor ateşi konulup üzerine amber ve öd ağacı gibi hoş kokan maddeler serpilmesiyle bulunduğu mekânı güzel kokutan buhurdanlıktır. Şekil olarak kalbe benzer. Dışı metal mahfazalı olup köz içine konur. Can ise burada gönül anlamında kullanılmıştır. (Şentürk 1999; 189-190) Aşığın yandığı aşk ateşi o kadar şiddetlidir ki sadece aşkın içinde bulunduğu kalbi yakmakla kalmamış kalbin de içinde bulunduğu göğüs kafesindeki kemikleri de tutuşturmuştur. Ve bu ateş sevgilinin köyüne ulaşıp oradaki köpekleri doyuracak kadar şiddetli yanmıştır. Yahya Kemal, Lâmiî Çelebi’nin bu beytini tek mısrada hem özetlemiş hem de Çelebi’nin ayrıntılarını verdiği aşığın durumunun genelleştirerek ifade etmiştir

Eski şiirimizde aşık tipinin özelliklerinden birinin rind oluşu herkesin malumudur. Lâmiî Çelebi gazelinin son beytinde kendisine ‘rind-i cihân’ diye seslenerek rindliğinin mühim bir mertebede olduğunu belirtmektedir. Yahya Kemal ise bunu ilk mısrada söylemektedir. Ancak Yahya Kemal, Lâmiî Çelebi gibi kendisine doğrudan rind demeyip ‘bir rinde’ şeklinde ifade etse de biz buradan bu rindin aynı zamanda Yahya Kemal’in kendisinin olduğunu anlıyoruz. Onun şiirlerinde en çok geçen kavramların başında rind gelmekte ve başlığında rind olan bir çok şiiri bulunmaktadır. Hatta Abdülhak Hamid’e ithafen yazdığı bir şiirde;

Vîrâne-i cihânede  ne şâhız ne bendeyiz
Rind-i âbâ-be-dûş fakîr-i revendeyiz (EŞR 97)

diyerek kendisinin sırtında aba olan bir rind ve gezgin bir fakir olduğunu belirtmektedir.[6] Kanaatimizde iki şiir arasındaki bir diğer benzer olan yön de budur.

Burada benzerlik Lâmiî Çelebi ile Yahya Kemal arasında değil, klasik şiirimizdeki aşık tipi ile Yahya Kemal arasındadır. Lâmiî Çelebi’nin hayatına baktığımızda onun rindâne bir yaşam tarzına sahip olmadığını görürüz. Şiirde övülen rindlik ise âşığın özelliklerinden biridir ve klasik şair kendi yaşamında farklı olsa bile her zaman rindi över. Bu durumlarda klasik şiirimizde şair ile şiir arasında ilişki kurmak bizi hatalı sonuçlara götürebileceği gibi şiirin anlaşılmasını da güçleştirebilir.

Yukarıdaki örnekte de görüldüğü gibi Yahya Kemal eskiyi olduğu gibi alıp şiirlerine dahil etmez. Günümüzde devam eden geçmişi, o devre  ait mekanları ve yaşantıyı tarihe uygun bir şekilde şiirinde tescil etmemiş, o devrin “zevk ve haz hususiyetlerini parça parça gazel çerçevesine sığdırarak teganni” etmiştir. (Saraç 2001; 254)

Sonuç olarak şunları söyleyebiliriz. Yahya Kemal’in eski şiire bakışı ve şiirlerinde eski şiirden etkilenmesi, “kökü mazide olan âtî” olmaya çalışması, eski şiiri yeniden yorumlaması herkesin bildiği bir konudur. Üzerinde durmak istediğimiz nokta Yahya Kemal’in Divan şairi olmadığı halde, kendisinden yaklaşık beş asır önce yaşamış bir şairle aynı şeyleri hissedecek bir kültüre ve hissiyata sahip olması ve bu kültüre sahip olması için gayret göstermesidir.

Düşünmemiz gereken soru şudur: Lâmiî Çelebi ve Yahya Kemal’e benzer şeyleri düşündüren şey nedir ve nasıl yüzyıllarca canlı kalabilmiştir? Acaba günümüzde hâlâ canlı mıdır?

Kaynakça